Kohnstamm in de Schouwburg

Woensdag 29 oktober was het zover: de 4de ASF-themamiddag over ‘Europa –De erfenis van Max Kohnstamm’ vond plaats in de bovenzaal van de Hollandsche Schouwburg te Amsterdam. Bij aankomst werd iedereen meteen geconfronteerd met de veranderingen die de laatste tijd in ons werelddeel zo ingrijpend en noodzakelijk zijn: voor het gebouw – dat onderdeel is van het Joods Historisch Museum – staat een politiecontainer opgesteld en is de straat dusdanig afgezet dat er geen auto meer voor de ingang kan stoppen.

Wat betekent Europa in het licht van de opleving van antisemitisme en andere vormen van discriminatie, haat en uitsluiting?

Daarover ging deze namiddag, door Bertien Minco met verve geleid. Voor een volle zaal toehoorders, waaronder een behoorlijk aantal dat nog niets van ASF afwist, werd een ieder welkom geheten door Annemiek Gringold, curator van deze beladen herdenkingsplek van waaruit 46.000 Nederlandse joden gedeporteerd werden. Zij citeerde uit brieven die Max Kohnstamm in 1938/39 aan zijn vader vanuit de V.S. schreef, waarin hij voor Nazi-Duitsland als het ‘absolute kwaad’ waarschuwde. Zelf werd hij in 1942 in kamp Amersfoort – om politieke redenen - gevangen gezet en later in dat jaar opnieuw als gijzelaar in Sint Michielsgestel.

Aan de hand van een aantal korte fragmenten uit een VPRO-documentaire over hem, in ‘Tegenlicht’ (2010), ‘interviewde’ Bertien Minco haar drie gesprekspartners over het leven en de erfenis van deze historicus en diplomaat. Zijn kleindochter Dinah Kohnstamm, zelf studente geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, haalde persoonlijke herinneringen op aan haar opa, die haar steeds – reeds als kind – als gelijkwaardig gesprekspartner beschouwde. Zijn drijfveer was om iedereen te willen begrijpen – of het nou in een gesprek over drugs, de EC, terrorisme of  wat dan ook ging. En daar dan in eerste instantie geen waardeoordeel aan te verbinden – een soort wetenschappelijke ‘objective’ benadering.

Voormalig ASF vrijwilliger Gregor Walz, nu werkzaam bij het kenniscentrum discriminatie Art.1/RADAR in Rotterdam beaamde Kohnstamms hoofdgedachte na de bevrijding: ‘Nooit meer oorlog, nooit meer armoede!’. Juist door zijn ervaringen in de kampen was hij in staat om aan de visie voor een Verenigd Europa te werken: we moeten elkaar in de gaten houden! Een balance of power met een geïntegreerd Duitsland als voorwaarde voor een vreedzame toekomst op deze door de eeuwen heen door oorlogen verscheurd continent. Aan de zijde van Jean Monnet, de oprichter van de EGKS (Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal) formuleerden zij een filosofisch-politieke visie: niet alleen de economische integratie (het vrije verkeer van goederen en mensen) maar vooral de gedeelde gemeenschappelijke verantwoordelijkheid door intensieve samenwerking (en het gedeeltelijk opgeven van de eigen soevereiniteit) waarborgt veiligheid en welvaart in de toekomst.

Als derde gast werd Judith Sargentini verwelkomd, sinds 2009 lid van het Europees Parlement voor Groen Links en tevens bestuurslid van het  Verzetsmuseum in Amsterdam. Zij houdt zich uiteraard met het Europa van nu bezig, vooral de ontwikkelingen rond migratie/asielrecht, milieu en integratie. Technisch en praktisch is de Europese ‘eenheid’ vrij ver gevorderd, maar er zijn ongelofelijke verschillen in macht en rijkdom. De opkomst van het wereldwijde terrorisme laat de macht van de zwakken zien. Ouderwetse oorlogen zijn vervangen door een permanente staat van bedreiging waar ook geen einde meer aan komt omdat er geen ‘overwinnaars’ meer zijn, dus vredesverdragen zullen er niet meer komen. Deze ‘tactiek’ van het terrorisme wordt nu ook door mogendheden toegepast – zie de Krim en Oekraïne. Geen oorlogsverklaringen meer, maar het stiekem en verdekt binnendringen en feiten scheppen door intimidatie. De verdeelslag om energie, water en grondstoffen zal dus anders gaan verlopen dan in het verleden. Een Europa dat langdurig in vrede wil leven moet vanuit het solidariteitsbeginsel ageren en daarvoor zijn rechtstaatelijke verhoudingen essentieel. Het probleem dat overheden alleen maar kijken naar wat Europa ze kost en wat het ze oplevert laat het geheel tot een onaantrekkelijke ‘superstaat’ verworden die weinig meer van doen heeft met wat Max Kohnstamm voor ogen had.  

Na afloop van dit gedeelte van de bijeenkomst (dat uiteraard nog veel meer interessante onderwerpen omvatte) ging het plenum in vier groepen uiteen om het gehoorde onderling te bespreken. Na ongeveer drie kwartier geanimeerde discussies werden de hoofdlijnen van alle groepen weer plenair gepresenteerd. Onderwerpen waren in steekwoorden: Fort Europa (afsluiting van de buitengrenzen), gezamenlijk leger/politie van alle lidstaten, civil society, ‘nieuwe’ koude oorlog, Europese identiteit?, vredesbeweging in de verdrukking, tolerantie vs. onverschilligheid, mensenrechten als kernwarde en nog veel meer.

Barbara Schöpping bedankte allen aan het eind en overhandigde toepasselijke kado’s aan alle sprekers. Mirjam Ohringer rondde het geheel af met een kleine lofzang op de vrijwilligers van ASF en hun inzet overal in Europa (en daarbuiten).  En om 17 uur moest iedereen het gebouw weer hebben verlaten - om veiligheidsredenen...

Helmut Rödner
Stichting Vrienden ASF Nederland